Imperiale Verwandtschaften: Die Städte Straßburg und Posen und ihr ungewolltes deutsches Kulturerbe

11 septembre | 09h00

Aufgrund der Corona-Vorschriften ist die Veranstaltung leider nicht öffentlich.

Einführungsveranstaltung

Posen und Straßburg teilen ein gemeinsames – ungesuchtes – Kulturerbe: ihre während der deutschen Herrschaft entstandene "Neustadt", und den Status einer "Kaiserlichen Residenzstadt". Das Projekt befasst sich mit der Entstehung und der Rezeption dieses Erbes und den Modalitäten seiner Aneignung von seiner Entstehung bis zum heutigen Tag. Ein gemeinsamer "Dritter" – Deutschland – wird zum vermittelnden Faktor einer europäischen Verwandtschaft, welche die Forschung sowohl in Form von wissenschaftlichen Publikationen wie auch als polnisch-französisch-deutsche Wanderausstellung aufarbeiten wird. Darüber hinaus ist auch an gemeinsame Seminare für fortgeschrittene Studierende gedacht, in Form von Summer schools, workshops und Exkursionen. Auf Anregung der Universität Straßburg hat sich eine Gruppe von Wissenschaftlern gebildet, von denen drei zum EPICUR Netzwerk gehören: Universität Straßburg/Architekturhochschule Straßburg (ENSAS), Adam-Mickiewicz-Universität Posen, KIT Karlsruhe. Die ENSAS und die Architekturfakultät des KIT bieten zudem seit 2011 den deutsch-französischen Doppelmasterstudiengang „Planen und Bauen in Euroregionen“ an, der von der DFH (Deutsch-Französische Hochschule) gefördert wird.

Obwohl die Stadterweiterungen zu unterschiedlichen Momenten stattfand (in Straßburg ab 1878, in Posen nach 1900) und unter verschiedenen historischen und politischen Bedingungen (im Reichsland Elsass-Lothringen war der Kaiser der Repräsentant der Nation, in Posen seit den polnischen Teilungen am Ende des 18ten Jahrhunderts Herrscher im eigenen Land) weist die konkrete Urbanisierung in den vor dem Ersten Weltkrieg mit 180 000 Bewohnern ungefähr gleich großen Städten viele Gemeinsamkeiten auf: einen Kaiserpalast als Nukleus der Stadterweiterung, die Errichtung bzw. Ausbau von kulturellen Institutionen (Museum, Oper, Bibliothek, akademische Einrichtungen, …), eine nach modernsten Prinzipien ausgeführte Organisierung von Transport, Hygieneeinrichtungen, Erziehung, Verteidigung, … Auch stehen hinter den Entscheidungen auf dem städtischen Niveau oft dieselben Berliner Experten, wie der Stadtplaner Joseph Stübben, der Direktor der Kaiserlichen Museen Wilhelm von Bode, der Universitätsreformer Friedrich Althoff oder der preußische Postminister Heinrich von Stephan.

Aus dieser Konstellation heraus ergibt sich eine Dynamik von Transfers, von Spiegelungen, von "Interferenzen" (J.-L. Cohen, H. Frank, Interferenzen/Interférences. Architektur, Deutschland-Frankreich 1800-2000, Ausst.-Kat., Frankfurt/Tübingen/Berlin 2013) die sich besonders an einer Reihe von "connected objects" (d.h. Objekten, die aufgrund von Expertenwissen, von geteilten Erfahrungen in wechselseitigem Bezug stehen, wie Universitätsbibliothek, Wasserwirtschaft, Raumplanung, ...) und Vermittlerpersönlichkeiten (wie den in Posen gebürtigem und in Straßburg als Dozent an der Musikhochschule tätigen Pianisten und Staatsmann Ignacy Paderewski, den in Straßburg ausgebildeten Agrarökonomen des Ostraums Max Sering) sichtbar machen lässt. Wir orientieren uns an den Ansätzen der "Modernen Stadtgeschichte", die bereits in den 1980er Jahren vor allem im englischsprachigen Raum und in Deutschland formuliert wurden und die darauf abzielen, das urbane Phänomen in einen globalen gesellschaftlichen Kontext zu stellen und dabei insbesondere die kulturgeschichtlichen Impulse zu berücksichtigen.  

Um diese, bisher kaum untersuchten Fragen eines vielfältigen Transfers zu zentrieren, wird sich unser Projekt vor allem mit der Dimension des städtischen Raums befassen, wobei vor allem der Frage nach dem Verhältnis von Altstadt und Stadterweiterung nachgegangen wird, sowie der Aneignung eines von einem "Gegner" geplanten und hinter sich gelassenen städtischen Raums nach 1918.  Im Falle von Straßburg hat es bis um 2010 gedauert, bis die die deutsche "Neustadt" trotz ihrer Größe (2/3 des innerstädtischen Raums) von der Stadtbevölkerung als "gefühlter Raum" (Henri Lefèbvre) empfunden wurde, während dieser Prozess in Posen aus verschiedenen Gründen sehr viel schneller stattfand. Um die Frage der europäischen Verbindung in einen weiteren Fokus zu stellen, beginnt der untersuchte Zeitraum mit den Weichenstellungen der Teilungszeit in Polen und des Wiener Kongresses, welcher Posen zur Grenzstadt Preußisch-Polens macht, und durch die Konstituierung der Rheinprovinzen eine "Westwendung" der preußischen Politik initiiert, ohne die die militärische Eroberung Elsass-Lothringens und seine administrative Eingliederung in das Reich nicht möglich gewesen wäre.

Das Projektteam hat sich seit 2017 auf die Anregung von Prof. Dr. Alexandre Kostka (Kulturgeschichte, Univ. Prof in Straßburg) konstituiert und gruppiert Forscher aus Straßburg (außer A. Kostka auch Assoz. Prof. Volker Ziegler, ENSAS, Programmbeauftragter des Doppelmasters ENSAS-KIT), Karlsruhe (Prof. Dr. Joaquin Medina Warmburg, Architekturfakultät), Posen (Adam Mickiewiczs Universität, Dr. Malgorzata Praczyk, Associate professor, Geschichte, sowie Prof. Dr. Hanna Grzeszczuk-Brendel, Prof. Dr. Piotr Marciniak, beide Poznan Technical University, KIT, Architekturfakultät) aus Berlin (Prof. Dr. Christian Freigang, FU Berlin, Architekturgeschichte) und Innsbruck (Prof. Dr. Christiane Weber, Leopold-Franzens-Universität Innsbruck, Architekturfakultät).

Die Gruppe hat sich seit 2017 zwei Mal pro Jahr alternierend in Posen und Straßburg zu workshops getroffen und hat an mehreren internationalen Konferenzen teilgenommen. Gemeinsame Artikel sind publiziert bzw. im Druck.

Mehrere Projektanträge sind schon positiv beschieden worden und haben die Konstituierung der Gruppe und die Planung der Ausstellung ermöglicht (IDEX Universität Strasbourg, 2017-2020, Polonium Projekt, Campus France und NAWA, 2017-2019).

Im Mai 2020 wurde der im vorausgegangenen Jahr bei der Deutsch-Polnischen Wissenschaftsstiftung eingereichte Förderantrag für eine PostDoc- und eine Doktorandenstelle zur wissenschaftlichen Begleitung der Ausstellung im Hauptverfahren bewilligt und damit der Start des Forschungs- und Ausstellungsprojekts im September 2020 ermöglicht.

Folgende konkrete Projekte werden stattfinden oder sind geplant:

2021     Biblioteka Raczynski (Posen) Ausstellung "Europäische Wahlverwandtschaften: Straßburg/Posen und ihr deutsches Erbe (1789 bis heute)". Kuratorium Malgorzata Praczyk/ Hanna Grzeszczuk-Brendel (Posen) und Alexandre Kostka / Volker Ziegler (Straßburg) im Rahmen: the 23rd international congress of historical sciences.

2024     Ausstellung "Europäische Wahlverwandtschaften: Das Reichsland Elsass-Lothringen und die Provinz Posen, 1793 bis heute", Bibliothèque Nationale et Universitaire de Strasbourg.

Diese Veranstaltung soll von einem Katalog (deutsch, französisch, polnisch) begleitet sein.

Zur Durchführung von Konferenzen, die auch der Vorbereitung des Ausstellungskatalogs dienen, werden mehrere Veranstaltungen stattfinden, die von der Alexander von Humboldt Stiftung, der Deutsch-Französischen Hochschule, dem CIERA (Centre interdisciplinaire d'études sur l'Allemagne) sowie den Programmen ACCESS und PARCECO des französischen Ministeriums für Bildung, Forschung und Innovation finanziert werden können.

Europejskie powinowactwa: Strasburg/Poznań i ich niemieckie dziedzictwo (1793 r. do dziś)

Trinational project involving the universities of Strasbourg, Poznań and Karlsruhe

Poznań i Strasburg łączy wspólne - nietypowe - dziedzictwo kulturowe: ich "Neustädte-Nowe Miasta", powstałe w czasach panowania niemieckiego, oraz status "Kaiserlichen Residenzstadt-Rezydencjonalnego Miasta Cesarskiego". Projekt dotyczy pochodzenia i odbioru tego dziedzictwa oraz sposobów jego wykorzystania od chwili powstania do czasów obecnych. Wspólna "strona trzecia" - Niemcy - stanie się czynnikiem pośredniczącym w europejskim pokrewieństwie, którego badania będą upowszechniane zarówno w formie publikacji naukowych, jak i polsko-francusko-niemieckiej wystawy objazdowej. Ponadto planowane są również wspólne seminaria dla studentów w formie szkół letnich, warsztatów i wycieczek. Na wniosek Uniwersytetu w Strasburgu utworzono grupę naukowców z uczelni należących do sieci EPICUR: Uniwersytet w Strasburgu/Uniwersytet Architektury w Strasburgu (ENSAS), Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, KIT Karlsruhe. Od 2011 roku ENSAS i Wydział Architektury KIT oferują również niemiecko-francuski podwójny program magisterski "Projektowanie i budowa w euroregionach", który jest finansowany przez DFH (Uniwersytet Niemiecko-Francuski).

Choć rozwój miasta  miał miejsce w różnych momentach (w Strasburgu od 1878 r., w Poznaniu po 1900 r.) i w różnych warunkach historycznych oraz politycznych (w cesarskim państwie Alzacji i Lotaryngii cesarz był przedstawicielem narodu, w Poznaniu od rozbiorów Polski pod koniec XVIII w. cesarz był władcą we własnym kraju), to jednak urbanizacja w miastach mniej więcej tej samej wielkości: liczących przed I wojną światową około180 tys. Mieszkańców, wykazuje wiele podobieństw - pałac cesarski jako zalążek rozszerzania miasta, nowe tworzenie podbnych iinstytucji lub ci sami berlińscy eksperci. Przykładem są urbanista Joseph Stübben, dyrektor muzeów cesarskich Wilhelm von Bode, reformator uniwersytetu Friedrich Althoff czy pruski minister poczty Heinrich von Stephan, stojący za decyzjami na szczeblu miejskim.

Z tej konstelacji wynika dynamika transferów, refleksji, "zakłóceń" (patrz: J.-L. Cohen, H. Frank, Interferencje. Architektura, Niemcy-Francja 1800-2000, katalog wystawy, Frankfurt/Tybinga/Berlin 2013), co widać w szczególności w serii "obiektów powiązanych" (tj. obiektów, które są wzajemnie powiązane na podstawie wiedzy eksperckiej, wspólnych doświadczeń, takich jak biblioteka uniwersytecka, gospodarka wodna, planowanie przestrzenne, ...) oraz mediatorów (takich jak pianista i mąż stanu Ignacy Paderewski, który urodził się w Poznaniu i był wykładowcą na Uniwersytecie Muzycznym w Strasburgu, oraz Max Sering, ekonomista rolnictwa regionu wschodniego wykształcony w Strasburgu). Kierujemy się założeniami "nowoczesnej historii miasta", które zostały sformułowane już w latach osiemdziesiątych, zwłaszcza w krajach anglojęzycznych i w Niemczech, które mają na celu umieszczenie zjawisk urbanistycznych w globalnym kontekście społecznym, ze szczególnym uwzględnieniem impulsów kulturowo-historycznych. 

Aby skupić się na zagadnieniach wielorakiego transferu, które do tej pory były mało zbadane, nasz projekt obejmuje przede wszystkim wymiar przestrzeni miejskiej, ze szczególnym naciskiem na kwestię relacji między starym miastem a rozbudową miasta oraz na problem zawłaszczania przestrzeni miejskiej planowanej i pozostawionej przez "przeciwnika" po 1918 roku.  W przypadku Strasburga do około 2010 roku niemiecki "Neustadt" był postrzegany przez mieszkańców miasta jako "przestrzeń odczuwalna" (Henri Lefèbvre) pomimo swojej wielkości (2/3 przestrzeni śródmiejskiej), podczas gdy w Poznaniu proces ten przebiegał znacznie szybciej z różnych powodów. W celu umieszczenia kwestii integracji europejskiej w szerszym kontekście, badany okres rozpoczyna się od kursu wytyczonego przez rozbiory Polski I Kongres Wiedeński, który uczynił Poznań miastem granicznym w stosunkach prusko-polskich, a tworząc prowincje nadreńskie zainicjował "zwrot na zachód" w polityce pruskiej, bez którego wojskowy podbój Alzacji i Lotaryngii oraz jego administracyjna integracja z imperium nie byłaby możliwa.

Zespół  badawczy został stworzony w 2017 roku z inicjatywy prof. dr Alexandre'a Kostki (Historia Kultury, Uniw. Prof. w Strasburgu) oraz grup naukowców ze Strasburga (poza A. Kostką również Volker Ziegler, ENSAS, przedstawiciel programowy podwójnego mistrza ENSAS-KIT, prof. dr Joaquin Medina Warmburg, Wydział  Architektury Karlsruhe, z Poznania dr hab. Małgorzata Praczyk, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza, prof. dr hab. Hanna Grzeszczuk-Brendel, prof. dr hab. inż. arch.  Piotr Marciniak z Politechniki Poznańskiej, Wydział Architektury prof. dr Christian Freigang (FU Berlin, Historia Architektury) i prof. dr Christiane Weber, Leopold Franzens University Innsbruck, Wydział Architektury).

Od 2017 roku grupa spotyka się dwa razy w roku na warsztatach, na przemian w Poznaniu i Strasburgu, oraz bierze udział w kilku międzynarodowych konferencjach. Wspólne artykuły zostały opublikowane lub są w druku.

Kilka wniosków projektowych zostało już zatwierdzonych i umożliwiło ukonstytuowanie się grupy oraz zaplanowanie wystawy (Uniwersytet IDEX w Strasburgu, 2017-2020, Polonius Project, Campus France i NAWA, 2017-2019).

W maju 2020 Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej  zatwierdziła  wniosek o stworzenie naukowego stanowiska dla doktoranta/doktorantki i postdoca, biorących udział w przygotowaniu wystawy. Umożliwiło to inaugurację projektu i zintensyfikowamie badań naukowych między Poznaniem i Strasburgiem.

Następujące konkretne projekty będą miały miejsce lub są planowane:

2021     r. Wystawa w Bibliotece Raczyńskich (Poznań) "Europejskie powinowactwa: Strasburg/Poznań i ich dziedzictwo niemieckie (1789 do dziś)". Małgorzata Praczyk / Hanna Grzeszczuk-Brendel (Poznań) i Alexandre Kostka / Volker Ziegler (Strasburg), w ramach XXIII Kongresu Nauk Historycznych w sierpniu 2020.

2024     Wystawa "European Elective Affinities: Reichsland Alsace-Lorraine and the Province of Poznań, 1793 do dziś", Bibliothèque Nationale et Universitaire de Strasbourg.

Wydarzeniu temu będzie towarzyszył katalog (niemiecki, francuski, polski).

W celu organizacji konferencji, które posłużą również do przygotowania katalogu wystawy, odbędzie się kilka imprez, które mogą być finansowane przez Fundację Alexandra von Humboldta, Uniwersytet Franko-Niemiecki, CIERA (Centre interdisciplinaire d'études sur l'Allemagne) oraz programy ACCESS i PARCECO francuskiego Ministerstwa Edukacji, Badań Naukowych i Innowacji.

Im Rahmen des Projekts sind folgende wissenschaftliche Texte entstanden /

Teksty naukowe już opublikowane w ramach projektu

• Piotr Marciniak, „Power Shifts and the ‚National Style‘. Architecture and Town Planning in Poznań in the 20th Century“, in: Tragbar, K. und Ziegler, V. (Hrsgg.), Planen und Bauen im Grenzraum, Innsbrucker Beiträge zur Baugeschichte 1, München 2019, S. 43-64.
• Volker Ziegler, Hg. mit Tragbar, K., Planen und Bauen im Grenzraum. Planning and Building in Border Regions, München 2019.
• Hanna Brendel und Alexandre Kostka, Posen und Strasbourg und ihr Bezug zum Wasser. Ein vergleichender Blick in einer Langzeitperspektive, w: Unterwegs zu neuen Ufern. Stadt und Fluss im transregionalen europäischen Diskurs [W drodze do nowych brzegów. Miasto i rzeka w transregionalnym europejskim dyskursie], w: Biuletyn Polskiej Misji Historycznej (przy Uniwersytecie Juliusza i Maksymiliana w Würzburgu), 14/2019, s. 73-104. DOI: http://dx.doi.org/10.12775/BPMH.2019.003.
• Alexandre Kostka, "Affinités impériales : Strasbourg/Poznan. Construction et appropriation d’un patrimoine « allemand » non voulu (1850–1950)." Un projet interdisciplinaire et transnational de recherche et d’exposition in Bulletin de la Mission historique polonaise à Paris (im Druck)

Organisateur

Organisiert von der Université de Strasbourg in Zusammenarbeit mit der Deutsch-Polnischen Wissenschaftsstiftung (DPWS) und dem Centre Marc Bloch, Berlin

Programme

Das Programm zu dieser Veranstaltung finden Sie als PDF auf dieser Seite unter "Dokumente"

Lieu

Documents